Vì vậy, đạo đức tự thân và đạo đức gia đình sẽ tạo nên đạo đức xã hội. Văn hóa tự thân và văn hóa gia đình sẽ tạo nên văn hóa xã hội. Nếu đạo đức tự thân và đạo đức gia đình không có, thì đương nhiên sẽ dẫn đến một xã hội không có đạo đức và không có văn hóa.

Mỗi khi tự thân không có đạo đức, ta nói đạo đức với người khác, tức khắc sẽ bị phản cảm và không có tác dụng gì. Mỗi khi tự thân không có đạo đức, dù ta nói đạo đức với người khác được kèm theo một ít lợi nhuận hay kèm theo một ít ban phát quyền uy, cũng chẳng có tác dụng gì, ngoài tác dụng dã tràng.

Đạo đức tự thân hay văn hóa tự thân rất quan trọng đối với đạo đức và văn hóa gia đình cũng như đạo đức và văn hóa xã hội. Tự thân của bậc làm cha mẹ không nghiêm, thì không thể nào dạy sự nghiêm trang cho con cái.

Tự thân của người lãnh đạo không nghiêm, thì không lấy gì để trang nghiêm tổ chức. Tự thân của bậc lãnh đạo quốc gia không nghiêm, đó là đầu mối để dẫn sinh cảnh nước loạn, nhà tan và nhân dân khốn khổ. Tự thân của nhà lãnh đạo tinh thần lại không có tinh thần lãnh đạo, thì làm sao tổ chức tránh khỏi rã tan, hố hầm và bẫy sập!

Thế nên, mới biết đạo đức và văn hóa tự thân quan trọng đến chừng mức nào trong đời sống gia đình và những tương tác xã hội! Muốn có đạo đức và văn hóa tự thân, ta phải biết nuôi dưỡng hai tính chất tàm và quý nơi tâm chúng ta.

Nơi tâm ta có rất nhiều hạt giống xấu, nhưng cũng có rất nhiều hạt giống tốt. Tàm và quý là một trong những hạt giống tốt vốn có nơi tự tâm ta. “Tàm là tự hổ thẹn với mình, quý là tự biết hổ thẹn với người; tàm là hổ thẹn với người trên, quý là hổ thẹn với người dưới; tàm là tự mình hối lỗi, quý là khuyến khích người khác hối lỗi; tàm là tự mình làm các điều thiện, quý là tán đồng người khác làm các điều thiện; tàm là tự xấu hổ bên trong, quý là thể hiện sự hổ thẹn bên ngoài với người”.

Hai chất liệu tàm và quý, nếu ta biết nuôi dưỡng và chăm sóc, chúng sẽ tạo nên chất liệu đạo đức cho tự thân, lương tâm con người và lương tâm xã hội. Hai chất liệu tàm và quý, nếu ta biết nuôi dưỡng, chăm sóc và phát triển lớn mạnh trong đời sống của ta, nó sẽ tạo nên chất liệu văn hóa tự thân, để đóng góp vào văn hóa gia đình và xã hội.

Trong tâm ta nhờ có chất liệu tàm là biết tự hổ thẹn, nên tự thân, ta không sống dối, không nói dối và không làm dối. Không sống dối, không nói dối và không làm dối là nền tảng tạo nên đạo đức, để ta có thể đóng góp vào nền tảng đạo đức gia đình và xã hội.

Trong tâm ta nhờ có chất liệu quý là biết hổ thẹn với người, nên ta không sống dối với người, không nói dối với người và không có những cử chỉ hay hành động dối gạt người, khiến cho đạo đức trong ta phát sanh và những người chung quanh ta tin ta, quý trọng ta.

Trong đời sống con người, ta biết thể hiện niềm tin tưởng và quý trọng nhau có nhiều hình thức, và những hình thức thường được biểu hiện qua thi ca, âm nhạc, hội họa, điêu khắc, lễ nghi…, để xưng tụng, truy tán nên từ đó văn hóa phát sinh.

Văn hóa phát sinh từ cảm nhận đạo đức và làm cho đạo đức được phổ hóa trong mọi thành phần xã hội, qua nhiều dạng thức khác nhau.

Nên, sống ở trong đời, con người đánh mất lương tâm của mình, chính là đánh mất hai chất liệu tàm và quý trong lòng mình. Gia đình hỗn loạn, vì các thành viên trong gia đình đã đánh mất hai chất liệu tàm và quý ngay trong lòng mình.

Và xã hội con người càng ngày càng trở nên hỗn loạn, vô trật tự, mạnh được yếu thua là vì hai chất liệu tàm và quý đã bị con người đánh mất ngay trong lòng xã hội.

Ai là người tự cho mình có trách nhiệm với gia đình, mà đã đánh mất hai chất liệu tàm và quý, thì người ấy phải tự nhận lấy trách nhiệm và sám hối với tổ tiên trong dòng họ, để có cơ hội phục hồi lại hai chất liệu tàm và quý ấy trong lòng mình và trong cuộc sống, khiến cho gia đình yên ổn.

Ai là người tự cho mình có trách nhiệm với xã hội và lãnh đạo đất nước, mà đã đánh mất hai chất liệu tàm và quý trong lời nói và việc làm của mình, thì xin quý vị đừng hèn mọn, hãy mạnh dạn đứng trước bàn thờ Tổ quốc, trước hồn thiêng sông núi mà sám hối tội lỗi, để phục hồi lại hai chất liệu tàm và quý ngay trong lòng mình và trong lòng cuộc sống, để cuộc sống đạo đức và văn hóa xã hội được thăng hoa.

Và ai tự nhận mình là những nhà lãnh đạo tinh thần mà đã đánh mất hai chất liệu tàm và quý, thì xin quý vị hãy quỳ xuống trước đấng thiêng liêng của mình để sám hối tội lỗi, để phục hồi lại hai chất liệu tàm và quý ấy ngay trong lòng mình và ngay trong cuộc sống của chính mình, để cho sự thiêng liêng mãi còn có ý nghĩa với cuộc sống.

Ở nơi con người nào, có hai chất liệu tàm và quý, ở nơi con người đó có đạo đức và văn hóa tự thân; và lẽ đương nhiên, họ có khả năng đóng góp đạo đức cùng văn hóa cho gia đình và xã hội. Họ sẽ có một đời sống sáng ngời ở hiện tại và tương lai.

Thích Thái Hòa