Nhận thức luận trongTriết học cổ điển Ấn-độ và trongTriết học Phật giáo

                                        2.4.- So sánh Tam Chi Tác phápcủa Dignaga với Tam ĐoạnLuậncủa Aristotle:

                                               *Aristotle(Hy Lạp, 384 – 322 tr. CN) đã lập ra một công thức luận lý gồm có 3 phần/ 3 đoạn thường gọi là “Tam Đoạn Luận” (Syllogism):

                  1.-Đại tiền đề(Major premise).

                  2.-Tiểu tiền đề(Minor premise).

                  3.-Kết luận(Conclusion) được suy luận từ đại tền đề và tiểu tiền đề.  

  Thí dụ:

          –Đại tiền đề: Mọi người đều phải chết.

          –Tiểu tiền đề: Socrates là người.

          –Kết luận: Vậy Socrates phải chết.
                         

                          [Kết luận được suy ra từ hai tiền đề: Vì Socrates (Hy-lạp, 469 – 399 tr. CN) là người cho nên ông cũng phải chết.]

                                             Aristotle đã nối liền một câu hay một mệnh đề theo một mô thức (model) như sau:

   Chủ ngữ(chủ từ, Av. subject)   +    Vị ngữ(Av. predicate)/ hay thuộc từ (Av. attribute) là một phần của câu hay của một mệnh đề  chứa đựng động từ và lời kể một điều gì [một đặc tính nào] về chủ từ (Av. the part of a sentence or clause containing verb and stating something about the subject).

  Như thí dụ trên:

                    1.- Mọi người đều phải chết.

                         Chủ ngữ: mọi người   +  Vị ngữ: đều phải chết.

                    2.-Socrates là người.

                        Chủ ngữ: Socrates    +   Vị ngữ: là người.

                   3.-Vậy Socrates phải chết.

                        Chủ ngữ: vậy Socrates  +   Vị ngữ: phải chết.

                                               *Dignagasử dụng “luận-thức-có-ba-bước” / tam chi tác phápnhư sau:

           1.-Tôn(Srt. Pratijna) là lập thuyết, chính đề (Av. thesis), là điều đòi hỏi phải được chứng minh, hay đề tài để suy luận (Av. inferential subject) mà trong hiện tại thì chưa biết được.

           2.-Nhân(Srt. Hetu, Av. Reason) là nguyên nhân, lý do.

           3.-Dụ(Srt. Udaharana, Av. Example) đưa ra những thí dụ, có hai loại thí dụ: –đồng dụlà thí dụ có đồng tính chất với tôn; –dị dụlà thí dụ không đồng tính chất với tôn. Theo Dignaga (Trần Na), dụ coi như làkết luận.

        Thí dụ:

           1.-Tôn: Socrate phải chết.
           2.-Nhân: Vì con người ai cũng phải chết.

           3.-Dụ: Socrate là con người, vậy Socrate phải chết.

      Dignaga đã nối liền một câu hay một mệnh đề theo cùng mô thức với Aristotle:

                         Chủ ngữ    +    Vị ngữ

                                              A.- Những điểm giống nhau:

                                                      -Cả hai đều là “luận-thức-có-ba-bước”.

                                                      -Tam đoạn luận sử dụng phép diễn dịchđi từ nguyên lý chungđến kết luận là sự thật đặc thù. Còn Tam chi tác pháp sử dụng phép quy nạpđi từ những phần đặc thù đến tổng quát.

                                                      -Cả hai đều dùng “từ ngữ trung gian” (middle term): Tam đoạn luận có tiểu tiền đề (Av. minor premises), còn Tam chi tác pháp là nhân (Av. reason) đều có nhiệm vụ giống nhau.

                                              B.-Những điểm khác nhau:

                                                       –Tam chi tác phápchủ ý là để thuyết phục người khác / ngộ tha (Av. inference for others) do suy luận, tam chi tác pháp lấy sự thắng lợi trong biện luận ở luận trường làm mục đích;  còn tam đoạn luậnchủ ý suy luận thuần túy để đạt nhận thức đúng đắn cho chính mỗi người. Như vậy, tam đoạn luận là tìm sự hiểu biết cho chính mình/ tự ngộ (inference for oneself). Tư tưởng và ngôn ngữ luôn luôn liên hệ mật thiết trong cả hai “luận-thức-có-3-bước”.

                                                       –Tam đoạn luậnđi từ đại tiền đề (Av. major premise) đến tiểu tiền đề (Av. minor premise) rồi diễn dịch đi đến kết luận; có nghĩa là đi từ nguyên lý chung (thí dụ: con người ai cũng chết) đến từ trung gian/ tiểu tiền đề (thí dụ: Socrate là người) rồi kết luận (thí dụ: Socrate cũng phải chết). Còn tam chi tác phápthì lập thuyết ở Tôn, điều phải chứng minh, Tôntương đương với kết luậncủa Tam đoạn luận. Nhân(Av. reason / middle term) tương đương với tiểu tiền đề(Av. minor premise / middle term) của Tam đoạn luận. Dụthì tương đương với đại tiền đề (Av. major premise) của Tam đoạn luận.

                                                      –Kết luậncủa Tam đoạn luận chỉ là những gì đã có sẵn nơi đại tiền đề. Đại tiền đề là những gì ai cũng công nhận. Còn Tam chi tác pháp có thể lập tôn với bất cứ điều gì, không cần phải là điều mà mọi người đã chấp nhận, nhưng phải chứng minh để bảo vệ luận thuyết của mình.

   Hai thí dụ sau đây sẽ giúp chúng ta so sánh 2 “luận thức có ba-bước”:

           Thí dụ 1 : Tam đoạn luận của Aristotle:

                       1.-Đại tiền đề: Vật có chất thán tố đều bị đốt.

                       2.-Tiểu tiền đề: Đá kim cương là vật có chất thán tố.

                       3.-Kết luận: Vậy đá kim cương bị đốt cháy.

                          [Tam đoạn luận đi từ điều đã biết một cách tổng quát để suy diễn về một vật, một sự việc]

             Thí dụ 2: Tam chi tác pháp của Dignaga (Trần Na):

                        1.-Tôn: Đá kim cương bị đốt cháy.

                        2.-Nhân: Vì là vật có chất thán tố.

                        3.-Dụ: –đồng dụ: như củi, dầu có chất thán tố.
                                    –dị dụ: như tuyết băng giá không có thán tố nên không cháy.

                           [ “cái nhân”, ở đây là “chất thán tố”, là một dấu hiệu luận lý (logic sign) giúp chúng ta suy luận “Đá kim cương bị đốt cháy” ].

                  Nói tóm lại, Tam chi tác pháp của Dignaga (Trần Na) và Tam đoạn luận của Aristotle đã có những đường hướng khác nhau về triết lý của luận lý (Av. different philosoplies of logic).

                                         2.5.-Giới hạn của các nguồn nhận thức:

                                                           2.5.1.-về tri giác: 

                                                         Như đã nói, “tợ hiện lượng” là một tri giác sai lầm như trường hợp “trong đêm tối, tôi thấy dây thừng mà tưởng là con rắn”. Các nhà nhận thức luận Phật giáo thường dẫn thí dụ như sau: “Khi một người nhìn đỉnh núi Himalaya đang được phủ đầy tuyết trong một ngày trời trong sang thì lớp tuyết trên đỉnh núi như có màu xanh (blue) bởi vì nó phản chiếu màu xanh của bầu trời. Nhận thức này là một tri giác giả bởi vì nó thiếu sự đáng tin cậy nguyên do là lớp tuyết trên đỉnh núi Himalaya không phải là màu xanh (Av. snow is not blue). Một thí dụ: trông đêm tối, một người nhìn một cái cây chết người ấy tưởng rằng đó là một người đàn ông đang đứng. Như vậy, tri giác đã không đúng trong trường hợp này, tri giác không nhận diện được cái cây chết (Av. perception is not identical to the dead tree). Một thí dụ khác, một người ngồi trên chiếc tàu đang chạy mà cảm thấy như các hang cây ở hai bên bờ song đang chạy ngược về.

                    Tất cả các thí dụ trên cho thấy đó là vấn đề của ảo giác. Như vậy, tri giác chỉ đáng được tin cậy một phần mà thôi.

                                                            2.5.2.-Về suy luận:

                                                      Suy luận cũng có những giới hạn của nó như trường hợp “tợ tỷ lượng” tức là suy luận sai lầm.

           
               Trong thí dụ: ngọn lửa là nguyên nhân của khói tức là tất cả khói là hậu quả của lửa. Điều này không có nghĩa là mọi ngọn lửa đều gây ra khói. Có những ngọn lửa không có khói. Như vậy, nếu chúng ta thấy ngọn lửa thì chúng ta không thể suy luận rằng nó phải có khói. Một thí dụ tương tự: mnếu chúng ta thấy một mầm vươn lên từ mặt đất thì chúng ta có thể suy luận rằng hột giống đã được gieo ở đây thì tốt. Nhưng khi thấy hột giống (nhân) được gieo thì ta không thể chắc chắn kết luận (quả)rằng mầm non sẽ mọc ra sau đó, giả dụ có những chất độc, có sự khô cằn ở trong đất có thể ngăn chận sự trổ mầm. Nhắc lại thuyết duyên khởi:

                                            Nhân – duyên – quả  [duyên là điều kiện để quả có thể thành hình]

                                                            2.5.3.-Về lý luận loại suy:

                                                 Như đã nói trên, thuyết Nhân Minh Luậncủa Dignaga (Trần Na) đã cho rằng “lý luận loại suyvà lời chứng” là những trường hợp đặc biệt của suy luận, nên Ngài đã ghép 2 nguồn nhận thức này vào nguồn nhận thức suy luận. Lý luận loại suy là nguồn của nhận thức mà hằng ngày chúng ta thường sử dụng, do đó chúng tôi sẽ khai triển thêm về nguồn nhận thức “lý luậnloại suy”.

                                                    Nhắc lại, “lý luận loại suy” (Srt. Upamana, Av. Analogy / Analogical Reasoning) là sự so sánh giữa hai vật, hai sự kiện, hai đối tượng; hay hai hệ thống của hai vật, hai sự kiện, hai đối tượng để chỉ ra sự tương tự của chúng (Av. their similarities/ their likeness), và có thể tiến tới hổ trợ cho một kết luận về sự tương tợ có thể có. Lý luận loại suy có thể giúp mở rộng sự hiểu biết thêm về tính chất giống nhau của đối tượng thứ hai mà chúng ta chưa biết.

                                                    Lý luận loại suyđược sử dụng trong nhiều lãnh vực để suy luận về sự giống nhau của một vật, một sự kiện đối với đối tượng của nó. Công thức thường ien của “lý luận loại suy”:

                           –Thứ nhất:

                                         A giống B.

                                         M là một tính chất ở trong A,

                                         N là một tính chất ở trong B.

                                         Nên M giống N.

                                      [A is like B.
                                        M is in A,

                                        N is in B.

                                        So M is like N]

                          –Thứ hai:

                                      X giống Y.

                                      Y có tính chất P.

                                       Nên X có tính chất P.

                                    [X is like Y.

                                      Y has property P.

                                     Therefore, X has property.

Trong cuộc sống hằng ngày, chúng ta thường dùng “lý luận loại suy” để diễn tả một vật. Thí dụ1:

–       Một người hỏi: “cây viết là vật có hình dáng như thế nào?”

–       Người khác trả lời: “cây viết là một vật thường được làm bằng kim loại, hay bằng nhựa, hoặc bằng gỗ, thường có bề dài khoảng 7 cm.

                    Thí dụ 2:

                              Hôm nay là một ngày nắng ấm, chúng ta không cần cây dù để che mưa.

   Trong phòng thí nghiệm dược phẩm, các dược sĩ bào chế thuốc thường cho rằng cơ thể của con chuột có nhiều điểm tương tự như cơ thể của con người. Nên họ cho thí nghiệm các thứ thuốc mới phát minh vào cơ thể con chuột để sau đó nếu thành công thì họ sẽ đem các thuốc này cho con người dùng. 

 Trong các buổi diễn thuyết, nhiều diễn giả đã sử dụng “lý luận loại suy” để hướng dẫn thính giả đi vào khung luận lý của mình, họ tìm những điểm giống nhau của hai sự vật, hai sự kiện để đi đến kết  luận theo định hướng của mình. Đây là chỗ mà các nhà luận lý học thường đặt câu hỏi: Liệu diễn giả có thể tránh sai lầm trong lý luận một cách chủ ý hay một cách vô ý. Vì nếu diễn giả  suy luận không đúng sự thật, hoặc lèo lái vào sự so sánh sai lầm, đây là điều mà thính giả cần phải ý thức. Dĩ nhiên, thính giả có thể phản đối hay sửa chửa lại cách “lý luận loại suy” của diễn giả. Nhưng mà có nhiều trường hợp chúng ta không thể nhận diện ngay “lý luận loại suy” của diễn giả là có xác thực hay không? hoặc khi tiên đoán về một sự kiện, một điều nào trong tương lai mà chúng ta không thể kiểm chứng ngay được; hoặc ngay cả tiên đoán về thành quả của khoa học bằng “lý luận loại suy”cũng có thể sai lầm.

             Các nhà đạo đức và luận lý học Tây phương cho rằng “lý luận loại suy” thường bị sử dụng với một ý hướng không xác thực, bởi vì “chúng ta đang sống trong thời đại của sự giả dối, thường thì không biết xấu hổ”[ Av. We are living in the age of false-ness, and often shame-less-ness]. Trong lịch sử Phật giáo, nhà Phật thường cho rằng “chúng ta đang sống trong thời mạt pháp” [Av. We are living in the age of damage].

             Nhiều nhà luận lý học Tây phương thường đưa ra một thí dụ để diểu cợt sự sai lầm của lý luận loại suynhư sau: “Một nhà khoa học điên rồ đang chế tạo hoả tiển để bắn lên mặt trời. Ông ta đưa kế hoạch để hoả tiển hạ xuống mặt trời vào ban đêm để hoả tiển khỏi bị đốt cháy ra tro”.Đây là một lý luận loại suy sai lầm vì đã so sánh mặt trời và ien đèn rồi nghĩ rằng khi mặt trời không chiếu sáng thì mặt trời không bật sáng như bóng đèn, nên mặt trời không nóng. [Ex: this is the old joke: “A mad scientist builds a rocket to the sun but plans to embark at night to avoid being cremated. Here a false analogy is created between the sun and a light bulb, suggesting that when the sun is not shining it is not “turned on”, and hence, “not hot”.] Các nhà luận lý còn muốn nói sự sai lầm của lý luận loại suy khi họ nói: “so sánh trái táo giống như trái cam” [Apple is like Orange].

             Hoặc một thí dụ khác như: Hãy nhìn anh chàng đang đứng ở đàng kia, anh ta khoác áo da, và mặc quần có nhiều túi. Cách ăn mặc này chứng tỏ rằng anh ta là một tay xã hội đen. “Sự so sánh này có thể sai lầm”.

             Như vậy, “lý luận loại suy” bị sai lầm bởi vì hai vật, hai đối tượng có thể có nhiều điểm tương tự nhưng hai vật này không có cùng một tính chất. 

Thí dụ:

          1.-Hai vật có thể có cùng một màu xanh, nhưng điều này không có nghĩa là chúng có cùng một kích thước.

          2.-Trái chuối và mặt trời đều có màu vàng, nhưng chúng ta không thể kết luận rằng chúng có một kích thước giống nhau.

          3.-Tình yêu như cơn mưa rơi vào mùa xuân. Tình yêu đem lại sự tươi mát trong cơ thể của con người. [Một câu hỏi được đặt ra là: Đôi khi tình yêu cũng đưa đến những cơn giống tố, và gặp sét đánh bên tai].

       Tóm lại, Aristotle đã đưa ra 4 tiêu chuẩn rất quan trọng, và có nhiều ảnh hưởng trong luận lý học Tây phương nhằm giúp chúng ta đánh giá “một lý luậnloại suy”:    

              1.- Cái vững mạnh của “lý luận loại suy”  tuỳ thuộc vào số lượng giống nhau của hai vật, hai đối tượng.

              2.-Sự tương tự làm giảm các tính chất cá biệt, và các liên hệ biệt lập giữa hai đối tượng.

              3.-Các “lý luận loại suy” tốt được dẫn xuất từ những nguyên nhân phổ biến hay từ những luật tổng quát.

              4.-Một “lý luận loại suy” cần phải khôngtiên đoán trước việc đã quen biết với điều phổ quát cơ bản hay sự tổng quát hoá.    

           [ 1.The strength  of an analogy depends upon the number of similarities.

              2.-Similarity reduces to identical properties and relations.

              3.-Good analogies derive from underlying common causes or general laws.

              3.-A good analogical argument needs not pre-suppose acquaintance with the underlying universal (or generalization).]                                         

              Tiêu chuẩn thứ nhất thì rất phổ biến. Các nhà luận lý học Tây phương thường dùng tiêu chuẩn này để đánh giá một lý luận loại suy.

                                                            2.5.4.-Về lời chứng/ Thánh lượng:

                                                    Lời chứng đôi khi cũng không có giá trị đúng đắn và đáng tin cậy. Người ta thường giả thiết rằng bất người nào kể lại một câu chuyện đều là sự thật, vì vậy câu chuyện được kể nhiều khi thiếu sót bằng chứng trung thật và có thể sai lầm; hoặc kẻ kể lại  “nói láo”,  “kẻ nóiláo”đặt điều, thêu dệt, méo mó sai lại, chuyện có nói không chuyện không nói có, do đó lời chứng không có giá trị xác thực. Chúng ta cần phải kiểm soát lại lời chứng.

                                            Ngay cả “Thánh Lượng”, lời nói của các bậc đáng tôn kính cũng cần phải kiểm chứng lại, đừng vội tin. Đó là lời dạy của Đức Phật lịch sử trong tinh thần hoài nghi đã được Ngài giảng dạy trong Kinh Kalama.

             (Xem thêm: phần Tổng Kếttrong quyển “Bát-nhã Tâm Kinh chú giảng” của NVT do Amazon phát hành on line, USA, 2018).

                                                 2.-6.- Thuyết loại trừ(Srt. Apoha-vada, Av. theory of exclusion): 

              
                                           Apoha,chữ Sanskrit, có nghĩa là loại trừ (Av. exclusion). Apoha-vadalà lý thuyết về loại trừ. Theo thuyết này, một từ/ một tiếng (Av. word) không có một ý nghĩa thực sự nào cả ngoài việc từ ấy giúp trong việc suy luận về một đối tương bằng một phương cách của sự loại trừ về một đối tượng khác ra. Theo Dignaga (Trần Na) thì “ một từ ngữ ý chỉ về một đối tượng chỉ khi qua sự loại trừ về những đối tượng khác.”

                Thí dụ 1: Tiếng “con bò” (Av. cow) một cách đơn giản có ý chỉ rằng có một đối tượng là “không phải không-con bò” (Av. not a non-cow).

                Thí dụ2: Tiếng “cuốn sách” thì “không phải là không-cuốn sách”(Av. the book is not non-book).

                                              Nói khác, ý nghĩa của chữ “Apola” không có nghĩa gì khác hơn là loại trừ (Av. Exclusion), hay phân biệt (Av. Differentiation), tức là một tiếng đặc thù thì loại bỏ hoặc phân biệt khỏi một tiếng/ một vật khác.

                                              Thuyết loại trừcoi ý nghĩanhư là sự liên hệ giữa tiếng/từ  và hình ảnh trong trí tuệ của một đối tượng. “Một tiếng” tự bản thân nó không có một ý nghĩa đặc thù, cũng không có ý nghĩa phổ quát. Theo Dignaga (Trần Na), thuyết loại trừchẳng khác nào như một tiếp cận phủ định (Av. a negative approach) đối với ý nghĩa(Av. meaning) của mộttừ (Av. word). Ý nghĩa của một tiếng là sự loại trừ một tiếng khác (Av. another word) có nghĩa là để hiểu biết ý nghĩa đúng đắn của một tiếng thì chúng ta cần phải biết làm cách nào để sử dụng tiếng này bằng cách bác bỏ tiếng phủ định của tiếng này.  Thí dụ1: Để hiểu từ “lửa” (Av. fire) thì chúng ta phải biết loại trừ hay phân biệt giữa sự vật gọi là “lửa” với sự vật “không phải là lửa”, tức là chúng ta biết đuợc sự khác nhau giữa những sự vật gọi đúng là “lửa”với những sự vật “không-phải-là-không-lửa] (Av. not non-fire). Thí dụ2: từ “con bò” (Av. cow) ý chỉ đơn giản rằng “đối tượng này không phải là không-con bò”(Av.the object is not a non-cow).

                       Chương 5 trong quyển “Pramana- Samuccaya”(HV. Tập LượngLuận, Av. Compemdium of Valid Cognition), Ngài Dignaga (Trần Na) đã trình bày về vấn đề ngôn ngữ và sự liên hệ của “ngôn ngữ” với “suy luận”. Dignaga vừa chịu ảnh hưởng nhận thức luậncủa trường phái triết học chính thống Nyaya (The orthodox school Nyaya) vừa chịu ảnh hưởng tư tưởng triết học của các triết gia Phật giáo trong trường phái Sautrantika (HV. Kinh Lượng Bộ).

                       Sautrantika(Kinh Lượng Bộ) chủ trương duy danh luận(Av. nominalism) là một học thuyết chủ trương tất cả các ý tưởng phổ quát đều chỉ là cái tên gọikhông có bất cứ sự liên hệ nào với thực tại(Av. reality), và rằng chỉ có những đối tượng đặc thù là hiện hữu mà thôi.

                        Dignaga đã phát triển và sáng tạo nên lý thuyết về ngôn ngữ và ý nghĩa của ngôn ngữ căn cứ trong lý thuyết về loại trừ. Theo Dignaga, việc hiểu một đối tượng bằng cách loại trừ các đối tượng khác thì không có gì khác hơn là một suy luận. Do đó, Ngài đặt thuyết loại trừ vào nguồn nhận thức suy luận. Như Dignaga đã trình bày trong quyển Pramana-Samuccaya (Tập Lượng Luận) rằng Tri giác là nhận thức thô sơ, không có một khái niệm hoá, còn ngôn ngữ như là nhữngđiều tưởng tượng hữu ích được tạo ra qua một quá trình của sự loại trừ. Từ ý nghĩa này, nhiều nhà luận lý học còn gọi thuyết loại trừ là Thuyết về ý nghĩa(Av. Theory of Meaning) vì nó nêu lên sự liên hệ giữa mộttừvà một đối tượngmà từ ngữ đó mang một ý nghĩa trong ngôn ngữ.

                 3.-Kết Luận:

                           Dignaga (Trần Na) đã đặt nền tảng cho truyền thống củaLuận LýHọc Phật giáo(Av. Buddhist Logic). Nhận thức luận(Av Epistemology) của trường phái Dignaga chỉ chấp nhận có hainguồn của nhận thức là Pratyaksa(Tri giác) và Anumana(Suy luận) là những phương tiện của nhận thức xác thực (Av. Valid knowledge); và Ngài đã giới thiệu thuyết loại trừ (Srt. Apola-vada) để giải thích ý nghĩa của ngôn ngữ. Luận Lý học Phật giáo(Av. Buddhist Epistemology) đã theo quan điểm của Dignaga (Trần Na), nên cũng chỉ chấp nhận có 2nguồn nhận thức là Tri giácvà Suy luận.

                           Ngày nay, các nhà triết học Ấn độ thường gọi trường phái Dignaga là Pramana-Vada, thường được các học giả Tây phương dịch là The Epistemological Schoolhoặc The Logico-Epistemological(Trường phái Nhận thức luận).

                           Sau Dignaga, Ngài Sankarasvamin (Tàu dịch là Thương-Yết-La-Chủ) đã soạn bộ Nyaya-Pravesa (Trung Hoa đã dịch toàn bộ luận văn này với tựa sách làNhân Minh Nhập Chánh Lý Luậnvào khoảng năm 647 CN, Việt dịch: Đường vào Luận lý học). Bộ luận này nhằm mục đích thuyết minh, luận giảng về những ý nghĩa quan trọng của môn Nhân Minh Học của sư phụ mình là Ngài Dignaga (Trần Na).

      (Xem thêm: bản Việt dịch từ luận văn tiếng Hán “Nhân Minh Nhập Chánh Lý Luận” trong phần phụ lục của quyển “Lối vào Nhân Minh Học” của Hoà Thượng Thích Thiện Siêu, California (USA): Phật học Viện Quốc tế, 1997)  

                           Vào thế kỷ thứ 7, Ngài Dharmakirti (Pháp Xứng) đã quãng diễn và phát triển sâu xa hơn truyền thống luận lý của Dignaga (Trần Na) trong quyển Nyaya Bindu(HV. Chánh Lý Nhất Trích Luận, Av. A short treatise of Logic). Tiếp theo, chúng ta sẽ tìm hiểu Nhận Thức Luận của Dharmakirti

III.-Nhận thức luận của Dharmakirti (Pháp Xứng):

              1.-Dẫn nhập:

                       Dharmakirti(khoảng 600 – 650 CN, Tàu dịch: Pháp Xứng) là đệ tử của truyền thống Nhân Minh Học Phật giáo Dignaga (Trần Na). Các tài liệu về tiểu sử của Dharmakirti thì rất mơ hồ. Nhưng theo các tài liệu ở Tây Tạng thì Dharmakirti là một cư sĩ đã ở trong Phật học Viện Nalanda, về sau Ngài đến Madhyadesa (Magadha) và được Sư Dharmapala (Tàu dịch là Pháp Hộ) chứng giám việc xuất gia của Ngài. Dharmapala (Pháp Hộ) là một đệ tử của Vasubandhu (Thế Thân).

                       Trong khi một số tác phẩm của Dignaga (Trần Na) đã được dịch ra tiếng Hán, do đó các tác phẩm này đã ảnh hưởng trong giới Phật giáo ở vùng Đông Á Châu, còn các tác phẩm của Dharmakirti (Pháp Xứng) thì không được dịch ra chữ Hán. Tuy nhiên, những tác phẩm của Dharmakirti đã được dịch ra tiếng Tây Tạng, ngày nay các tác phẩm của Dharmakirti được đề cao là nền tảng của Nhận thức luận Phật giáo trong nhiều chương trình giảng dạy tại hầu hết các Phật học viện ở Tây Tạng.

                      Dharmakirti đã để lại 7 tác phẩm luận về Nhận thức luận. Trong số đó có 2 quyển luận chính yếu được nổi tiếng là: 

                       1.-Pramana-Varttika(HV. Lượng Thích Luận, Av. A Critical commentary on Pramana –Samuccaya, Việt: Bình chú về quyển Pramana-Samuccaya [Tập Lượng Luận của Dignaga] ).

                       2.-Nyaya Bindu(HV. Chính Lý Nhất Đích Luận, Av. A Short Treatise of Logic, Việt: Tiểu luận về Nhân Minh Học/ Luận Lý Học).

                       Nội dung của hai tác phẩm nói trên:

                        1.-Pramana-Varttika(HV. Lượng Thích Luận): 
                             Tương truyền Dharmakirti đã đọc 2 lần quyển Pramana-Samuccaya (Tập Lượng Luận) của Dignaga thì Ngài hiểu rõ yếu nghĩa của quyển luận này. Rồi Dharmakirti tiếp tục đọc quyển luận này lần thứ 3, Ngài đã nghiên cứu thâm sâu và có ý muốn bình chú quyển luận này theo quan điểm của mình. Ngài Isvarsena, đệ tử của Dignaga, đã khuyến khích Dharmakirti viết lời bình chú và bổ xung chỗ nào còn thiếu sót trong quyển Pramana-Samuccaya (Tập Lượng Luận). Dharmakirti đã đặt tựa cho quyển sách này của Ngài là Pramana-Varttika(Lượng Thích Luận). Đây là một cuốn sách bình chú quan trọng về Nhân Minh Luận của Dignaga. Cuốn sách này có nguyên bản chữ Sanskrit, và bản chữ Tây Tạng. Nội dung của quyển sách này gồm có 4 chương:

                           1.-Tự Ngộ(Srt. Svartha-Numana, Av. Inference for one’s own self).

                           2.-Thiết lập nguồn của nhận thức(Srt. Pramana-Siddhi, Av. Establishment of Pramana).

                           3.-Tri giác(Srt. Pratyaksa, Av. Perception).

                           4.-Tha ngộ(Srt.Parartha-Vakya, Av. Works for the sake of others/ Inference for others).

           Công việc in ấn và dịch ra các ngôn ngữ khác của “Lượng Thích Luận” (Pramana-Varttika):

                 -Ấn hành bằng tiếng Sanskrit và Tây Tạng tại Miyasaka (1971, 1972).

                 -Nhiều phần của cuốn luận này đã được dịch ra: -Tiếng Anh tại Nagasaki (1964), Hayes (1991) v…v…; -Tiếng Pháp (2007); – Tiếng Nhật tại Tosaki (1979, 1985); -Tiếng Đức (1932).

                       2.-Nyaya Bindu(HV. Chính Lý Nhất Đích Luận, Av. A Short Treatise of Logic, V. Tiểu luận về Nhân Minh Học). Đây là một tác phẩm thượng thặng về Nhân Minh Luận của Dharmakirti.

                            Cuốn sách nguyên bản chữ Sanskrit được khám phá trong các kinh sách viết bằng lá bối (palm leaf) ở đền thờ Kỳ-na giáo (Jaina Temple): Santinatha Temple ở xứ Cambay (Khambat). Sách này được ấn hành bởi GS Peterson ở Calcutta. Bản dịch tiếng Tây Tạng có ở Bstanhgyur, Mdo, Cefolios, 347-355. Tựa bản dịch bằng tiếng Tây Tạng là “Rigs –pahi- thigs-pa“có nghĩa là “Một giọt luận lý“ (Av. A drop of Logic). Nyaya Bindu dịch xác nghĩa hơn là `Chính Lý Nhất Đích Luận“ (Av. A Short Treatise of Logic). Như đã biết Nyaya  là tên của trường phái Chính Lý, nyaya thường được hiểu là Nhân Minh Học hay Luận Lý Học.

                            Nội dung của quyển sách Nyaya Bindu gồm có 3 chương:

                                           1.-Tri giác.

                                           2.-Suy luận(Av. Inference for one`s own self, Internal  inference).

                                          3.-Tam đoạn luậnhay Luận thức có-3-bước(Av. A formal three-step argument): 

                                   –Tha ngộ(Av Inference for the sake of others, External inference). Chương 3 trình bày hoàn toàn sự liên lạc với những biện chứng pháp (Av. dialectics), nếu hiểu “biện chứng pháp” như là sự giảng nghĩa những quan điểm của mình cho người khác, hoặc như là cuộc thảo luận về các quan điểm bằng những phương cách theo quy luật luận lý đúng đắn.

                  Bản dịch cuốn luận này ra tiếng Anh của GS Theodor Ippolitovich Stcherbatsky rất nổi tiếng (Nga, 1866 – 1942). Ông là một hội viên của Viện Hàn Lâm Khoa học Nga (Av. The Academician of the Russian Academy of Sciences), GS cũng là một nhà nghiên cứu Phật học (Av. Buddhologist) rất nổi tiếng trên thế giới. GS đã dịch cuốn sách luận này với tựa đề là “A Short Treatise of Logic).
                   GS T. I. Stcherbatsky là một trong những nhà sáng lập ra Hội Phật học và Khoa học Nga (Av. Russian Indology and Buddhogy). Trong số các sinh viên của Ông có GS O. Rosenberg là một nhà Phật học nổi tiếng.

                 2.-Nhận thức luận của Dharmakirti:

                         Mở đầu Nyaya Bindu, Dharmakirti viết: “Tất cả hành động thành công của con người đều mở đầu bằng nhận thức đúng đắn”[All successful human action is preseded by right knowledge]; và Ngài giải thích: “Nhận thức đúng đắn là nhận thức không bị thực nghiệm phủ định”[Right knowledge is knowledge not contradicted by experience] (Nyaya Bindu).

                           Nhận thức đúng đắn làchánh kiến(Av. right knowledge) trong Bát Chánh Đạo, tám con đường dẫn tới cứu cánh Niết-bàn). Bát Chánh Đạo là một trong Tứ Diệu Đế.

                          Tiếp nối quan điểm của Dignaga (Trần Na) trong quyển Pramana-Samuccaya (Tập Lượng Luận), Dharmakirti (Pháp Xứng) chấp nhận chỉ có hainguồncủa nhận thức (Srt. Pramana) là:  Tri giácvà Suy luận.

                           Chúng tôi sẽ căn cứ vào nội dung của quyển Nyaya Bindu để tìm hiểu Nhận thức Luận của Dharmakirti:

                                 2.1.-Tri giác:

      Tương tự như quan niệm của Dignaga (Trần Na), Dharmakirti định nghĩa “Tri giác” là sự nhận biết trực tiếp được dẫn xuất từ giác quan, độc lập với khái niệm, không qua trung gian của ngôn ngữ.

      Tợ hiện lượnglà trải nghiệm dựa vào những hình ảnh sai lầm khi một “sự vật thực”như là được tiếp cận. Thí dụ: -đêm tối thấy cái dáng của “cây chết” tưởng rằng dáng người đứng; hoặc đêm tối thấy sợi dây thừng tưởng là con rắn. Sự sai lầm do tri giác có thể do các nguyên nhân: bóng tối, đối tượng di chuyển nhanh . . ., thí dụ: một người ngồi trên tàu đang chạy, có thể cảm thấy các cây ở 2 bên bờ sông đang di chuyển ngược lại; hoặc có thể do bị hoa mắt thấy các đớm nhỏ bay lơ lững trước mặt.

       Tri giác có 4 loại:

              1.-Tri giác do ngũ giác quan.

              2.-Tri giác do tâm thức.

              3.-Tri giác do tự ý thức.
              4.-Tri giác do sự chiêm nghiệm thánh thiện như trong lúc suy niệm thiền định.

        Một đối tượng của tri giác thì y như là chính nó, trong khi đối tượng của suy luận thì y như là một vật trong chủng loại ấy. Thí dụ: “con bò” mà tôi đang thấy là một con bò đặc thù mà tôi nhận biết được, con bò này được phân biệt khỏi tất cả những con bò khác. Nhưng “con bò” mà tôi suy luận ra một cách tổng quát thì có đặc tính chung với những con bò khác. Điều này có nghĩa là tri giác là sự nhận biết có tính cách cá nhân trong khi suy luận là sự nhận biết tổng quát. Thí dụ: cùng một thực tại là “bình hoa”, nhưng ý tưởng về “bình hoa” của mỗi người có thể khác nhau. Đối tượng “bình hoa” là một thực tại giống nhau nhưng khái niệm được tiếp thu “tổng quát về bình hoa” thì lại khác nhau. Tuỳ theo khoảng cách gần hoặc xa đối với một đối tượng thì tri giác cũng có thay đổi. Nói khác, tri giác là một nguồn của nhận thức xác thực đối với một đối tượng được tiếp nhận. Tuy nhiên trong trường hợp “tợ hiện lượng” thì giá trị chân thực của đối tượng có thay đổi.

                              2.2.- Suy luận:

                                               Tiếp nối truyền thống của Dignaga (Trần Na), Dharmakirti (Pháp Xứng) định nghĩa: Suy luận là một nguồn của nhận thức có được từ những biểu tượng tổng quát, suy luận được phát khởi từ những tri giác đơn giản. Suy luận có thể truyền đạt cho người khác qua ngôn ngữ thường ngày.

                                                Dharmakirti trình bày về tự ngộở chương 2: Suy luận; và về ngộ thaở chương 3: Tam đoạn luận.

                             Tự ngộhay suy luận cho chính bản thân (Srt. Svartha- Numanas, Av. Inference for oneself) là sự nhận biết của suy luận được dẫn xuất từ các duyêncớ(Av. reason) hay từ ngữ trung gian(Av. middle term). Thí dụ:

                                           Trên đồi có lửa.

                                            Vì trên đồi có khói.

                                        [This hill has fire.

                                         Because it has smoke]

                    “Sự nhận biết trên đồi có lửa” được dẫn xuất từ “khói”. “Khói” là nguyên do/ hay làtừ trung gian.

                     Trong câu trên: “ngọn đồi” (hill) là tiểu từ, tiểu từ phải được chứng minh là “có lửa” (having fire); “có lửa” là đại từ(major term). Tiểu từhợp với đạitừlàm thành chính đề(thesis)/ tôn/ luận thuyết(theoreme) là điều cần phải chứng minh: “Ngọn đồi này có lửa” (This hill has fire).

                     Có 3 hình thức/ hay là 3 đặc tính của “nguyên do”/ hay là “từ trunggian” như sau:

                      1.-Tiếng trung gian/ hay lý dophải có ở tiểu từ: ngọn đồi (Hill):

                                                Trên đồi có lửa.

                                                 Bởi vì trên đồi có khói.

                                                 Như bếp có lửa, nhưng hồ ao không có lửa.

                                               [ The hill has fire.

                                                  Because it has smoke.

                                                  Like a kitchen, but unlike a lake].

                               Nguyên do/ từ trung gian: phải có “khói” ở trên đồi.

                         2.-Tiếng trung gian/hay lý dophải có trong các trường hợp mà nó có sự đồng thuận/ tương đồng (homologous) với đại từ. Như trong thí dụ trên: lý do là khói phải có ở trong bếp mà nó đồng thuận/ tương đồng với những vật có chứa lửa.

                           3.-Tiếng trung gian/ hay lý dophải không bao giờchứa đựng các trường hợp mà nó không đồng thuận/ tương dị (heterologous) với đại từ. Như trong thí dụ trên: “lý do” là “khói” không bao giờ có trong ao hồ mà nó không chứa vật gì có lửa.

                     Thêm vào đây, từ trung gian hay lý do có 3 loại:

                                          1.-Bản tính(Srt. Svabhava, Av. Identity). Thí dụ: 

                                                         Đây là “cái cây”.

                                                         Bởi vì đó là cây Simsapa.

                                                    [This is a tree.

                                                      Because it is Simsapa.]

                                                (Trong kinh Phật Pali kể rằng: có lần Đức Phật lịch sử thuyết pháp dưới lùm cây Simsapa, Ngài đã so sánh các lá Simsapa ở trong nắm tay của Ngài với vô số lá ở lùm cây Simsapa để giải thích rằng những gì Ngài dạy (đặc biệt là Tứ Diệu Đế) và những gì Ngài không dạy (vì không có liên hệ đến đời sống thánh thiện).

                                         2.-Hiệu quả(Srt. Karya, Av. Effect). Thí dụ:

                                                             Ở đây có lửa.

                                                             Bởi vì ở đây có khói.

                                                          [Here there is fire.

                                                           Because there is smoke]

                                          3.-Không nhận biết được bản tánh(Srt. Anupalabdhi, Av. Non-perception of Identity). Thí dụ:

                                                      Ở đây không có khói.

                                                       Bởi vì khói không được nhận thấy.

                                                    [Here there is no smoke.

                                                   Because it is not perceived.]

                                     2.3– Tam đoạn luận (Av. Syllogism)

                                                    Dharmakirti đã kế thừa luận lý học của trường phái Nyaya (Chính Lý) và luận lý học Phật giáo Dignaga. Đặc biệt, trong cấu trúc của suy luận, Dharmakirti đã tiếp nối “luận thức có ba-bước” (a formal three-step argument)/ Tam chi tác pháp/Tam đoạn luận(Av. Syllogism) của Dignaga : Tôn, Nhân và Dụ/Kết. Như đã nói, Dharmakirti viết “Tam đoạn luận” ở chương thứ III, tức là chương cuối cùng, của cuốn Nyaya Bindhu(Chính Lý Nhất Đích Luận, Av. A Short Treatise of Logic, Việt. Tiểu luận về Luận lý). Ngài gọi đây là “suy luận để làm lợi ích cho người khác”, để người khác thấu hiểu đúng đắn một đối tượng.

                                                       Ngộ tha(Srt. Pararthe-numana, Av. Inference for others) có nghĩa là đi tìm “lý do” cho các sự vật để tạo cái nhìn với lòng tin chắc chắn đúng đắn cho đối tượng. Cũng như Dignaga (Trần Na), Dharmakirti (Pháp Xứng) quan niệm rằng cần dùng ngôn ngữ, lời nói để diễn tả lý do đúng (Srt. Sadd-hetu, Av. good reason) cho người khác hiểu được điều mình muốn chứng minh.

                                    Suy luận là một nguồn của nhận thức, tam đoạn luận thuộc về suy luận. Các từ ngữ, các tiếng dùng để suy luận đi ngược từ hiệu quả vềnguyên nhân(Av. effect to cause). Nguyên nhân không phải là điều nhận thức trực tiếp, nhưng nguyên nhân là sản phẩm của suy luận. Theo Dharmakirti, “tha ngộ”, “kết luận” (dụ) trong tam đoạn luận có hai loại:

                                       1.-Đồng dụ/ đồng thuận/ chính diện(Srt. Sadharmyavat, Av. Homogeneous). Đứng về chính diệnđể chứng minh tôn, lập thuyết hay đoán án (thesis).

                                       2.-Dị dụ/ phản diện/ khác biệt(Srt. Vaidharmyavat, Av. Heterogeneous). Đứng về phản diện để chứng minh tôn, lập thuyết hay đoán án.

                   Có khi đồng dụ và dị dụ liên kết để làm rõ nghĩa của tôn, lập thuyết, giúp tha nhân hiểu rõ tôn, lập thuyết.Thí dụ1:

                               Tôn: Âm thanh thì không vĩnh cữu.

                               Nhân: Bởi vì nó là một sản phẩm.

                               Kết (Dụ): Tất cả mọi sản phẩm đều không vĩnh cữu như cái chậu (đồng dụ, đồng thuận).

                               (Sound is non-eternal.

                                 Because it is a product.

                                 All products are non-eternal as a pot)

             Thí dụ2:

                         Ngọn đồi có lửa.

                         Vì trên đồi có khói.

                         Như bếp có lửa, không như ao hồ không có lửa. (đồng + dị dụ)

                      (The hill has fire.

                        Because it has smoke.

                        Like a kitchen, but unlike a lake)

Nhận xét:  Chủ ngữ(Subject, minor term) liên kết vớiVị ngữ(predicate, major term) thành một Chính đề(thesis), một luận thuyết cần phải được chứng minh. Chủ ngữ: ngọn đồicần chứng minh là đang có lửa, lửa là vị ngữ.

                    Chủ ngữ + Vị ngữ   =   Chính đề, tôn, lập thuyết:  Ngọn đồi có khói. 

                                    2.4.- Thuyết loại trừ(Srt. Apoha-vada, Av. Theory of exclusion):

                                                               Dharmakirti (Pháp Xứng) đã giải thích lại thuyết loại trừ, một lần nữa, về mối quan hệ nhân quả (Av. Dharmakirti reinterpreted the theory of exclusion, one again, in terms of causal relation).

                       Thuyết loại trừ của hai nhà luận lý học Phật giáo có hai lối tiếp cận khác nhau:- Đối với Dignaga, đó là những tiếp cận mô tả(Av. Descriptive approaches) hay là những tiếp cận từ trên xuống dưới(top – down approaches); -còn đối với Dharmakirti, đó là những tiếp cận nhân quả(Causal approaches)  hay là tiếp cậntừ dưới lên trên(bottom-up approaches).

                                                                  1.-Phương pháp “tiếp cận mô tả”(Av. Descriptive approach) căn cứ vào sự diễn tả về thực thể (Av. reality). Diễn tả sự vật trong một thực thể như là chính nó. Phương pháp “tiếp cận mô tả” cố gắng giải thích “tiếng”/ “từ” (Av. word) về những thực thể chỉ khi nó đủ điều kiện bằng cách phủ định các thứ khác (Av. A word talks about entities only as they qualified by the negation of other things). Nói khác, “phương pháp tiếp cận mô tả” cố gắng giải thích làm sao để có thể, qua thuyết loại trừ, nhận chi tiết đặc thù mà không chấp nhận sự hiện hữu của tính phổ quát. (Av. Descriptive approach tries to explain how it is possible, through the theory of apoha, to pick out the particulars without committing the existence of universals). Thí dụ:

                              “Màu xanh” (Av. blueness) coi như là một đối tượng, một ý nghĩa, “màu xanh” thuộc khái niệm, không chỉ rõ tính đặc thù của màu xanh thực sự (Av. real blue particulars) trong thế giới. “Khái niệm” có thể được phân tích như là “những sự loại trừ cái khác” (Av. exclusions of what is other). Đây là loại “phủ định kép”(Av. type of double negation) áp dụng vào những mãng đặc biệt củamàu xanh(blueness) với ý nghĩa rằng mỗi mãng đó là không-không-màu xanh (Av. non-non-blue). Như trên vừa nói, theo Dignaga, mộttừ (tiếng)chỉ nói về thực thể của nó khi nó đủ điều kiện bởi sự phủ định của những thứ khác.

                         Như vậy, Dignaga đã phân tích cả các sự vật (things), và các tiếng (words) diễn tả các sự vật này: không-không-màu xanhlà một đối tượng qua sự phổ quát có ý nghĩa bởi tiếng xanh; và không-không-màu xanhlà tiếng  qua sự phổ quát  được dùng như những kết nối đặc biệt của tiếngxanh.

                                    Dignaga căn cứ vào diễn tả tiếp cậntrong lý thuyết loại trừ để lấy ra những đặc thù thích hợp.

                                    Phủ định kép(Av. double negation) liên hệ với hai loại khác nhau của phủ định: –chọn lựa(Av. choice), và loại trừ(Av. exclusion) để kết hợp hai loại của những đặc tính, mà cả hai chỉ là tên gọiđối với tính phổ quát. Nhiều nhà phê bình ở ngoài Phật giáo, như Kumarida và Uddyotakara, thì cho rằng phủđịnh képnhư là sự đi vòng vòng: nếu hiểu màu xanhlà do sự phân tích của sự hiểu biết về không-không-màu xanh, và mọi sự phủ định được giả thuyết rằng đó là sự phủ định, và rồi để hiểu những gì không-không-màu xanhlại tùy thuộc vào sự am hiểu màu xanh. Như vậy chúng ta đi vòng vòng trong những vòng tròn.

                                                                   2.-Phương pháp “tiếp cận nhân quả”(Causal approach):     Phương pháp tiếp cận nhân quả  tránh mọi lý luận siêu hình của phủ định kép (Av. the causal approach avoids logico-metaphysical features of double negation). Theo Dharmakirti, sự loại trừ kép (Av. double exclusion) thì chỉ đóng vai trò nhỏ trong thuyết loại trừ của Ngài. Những chuổi nhân quả và những sai lầm là những gì sử dụng để thu hẹp khoảng cách của nội dung sơ đồ, thay vì sử dụng nội dung mô tả của thuyết loại trừ của Dignaga. Đây là sự đóng góp chính vào thuyết loại trừ.

                             Con đường mà các tiếng (từ)nối với nhau được giải thích qua sự hiện hữu của chuổi nhân quả (causal chains): từ những vật đặc thù (particular things) đến những tri giác (perceptions), đến những tư tưởng (thoughts), và đến những sự thốt ra những tiếng (the utterances of words). Nói vắn tắt, chúng ta có một loại lý thuyết nhân quả để tham chiếu.

                             Lý thuyết nhân quả(Av. Causal theory) không giới hạn vào sự tham chiếu những tên riêng, nhưng cũng còn tìm cách giải thích các đối chiếu theo nhân quả khi liên hệ đến các sự vật.

                            Sự nối kết nhân quả thì rất cần thiết để bảo đảm sự tiếp xúcvới thế giới, tức là ngôn ngữsẽ dừng lại ở tri giácmột cách tuyệt đối.

                                       2.5.- Sửa chửa thuyết loại trừ của                                          Dignaga về “phủ định”: